Megality z neolitu

   Moi znajomi wiedzą, że kocham starożytne pozostałości, nawet mocno zrujnowane. Im starsze, tym lepiej, więc obecność na Malcie obiektów sprzed prawie 6000 lat wielce mnie ucieszyła. Ponieważ nie wszyscy podzielają tę moją miłość, to postanowiłam trochę odstąpić od chronologii i tytułowe "megality z neolitu" zgromadziłam w jednej notce, zatem nie będą się plątać po innych. Komu tematy prehistoryczne nie leżą, to ten jeden wpis może po prostu pominąć, a kto ciekawy, to zapraszam!

    Niesamowite maltańskie świątynie z okresu neolitu są najstarszymi budowlami w Europie oraz jednymi z najstarszych na świecie. Znajdują się na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Najpierw, w 1980 roku, wpisano świątynie Ġgantija. 12 lat później Komitet UNESCO rozszerzył listę, dopisując jeszcze pięć kolejnych obiektów. Były to: Ħaġar Qim, Mnajdra, Ta' Hagrat, Skorba i Tarxien. Nadano im wspólną nazwę "Megalitycznych Świątyń Malty". Nazwa nawiązuje do faktu, że do ich budowy użyto megalitów – wysokich na kilka metrów bloków kamiennych.

   Na początku tylko wznoszono sarkofagi i wolnostojące bloki skalne (okresy Skorba – ok. 4500 – 4100 r. p.n.e. i Zebbug – ok. 4100 – 3800 r. p.n.e.), następnie budowano świątynie i cmentarze (ok. 3600 – 3000 r. p.n.e.), a później świątynie rozbudowywano (ok. 3000 – 2500 r. p.n.e.). Najstarszym i najlepiej zachowanym kompleksem jest Ġgantija, a najbardziej wyszukanym architektonicznie – Tarxien. 

W czasie mojego pobytu na Malcie zwiedziłam cztery największe i najciekawsze obiekty: Ħaġar Qim, Mnajdrę, Tarxien i Ġgantiję.

Najpierw, już drugiego dnia, prosto z Mdiny pojechałyśmy autobusem 201 odwiedzić dwa kompleksy archeologiczne – Ħaġar Qim i Mnajdrę, które są położone w południowej części Malty w odległości 500 m od siebie. Zwiedzanie rozpoczyna się od niewielkiego muzeum i stanowiska Ħaġar Qim, czyli grupy monumentalnych budowli z późnego neolitu. Powstały w latach 3600 – 3200 p.n.e., a zlokalizowano je na szczycie wzgórza, z widokiem na morze. Kompleks składa się z głównej świątyni oraz z trzech innych budynków. Do jego budowy użyto megalitów, które są naprawdę ogromne. Jednym z największych jest potężny poziomy blok o wysokości 3 m, szerokości 6,40 m i masie prawie 20 ton. Inny okaz ma z kolei imponującą wysokość 5,20 m. Dla ochrony przed szkodliwymi czynnikami atmosferycznymi całość osłonięto wielkim namiotem.

   Budynek centralny posiada monumentalną fasadę z otworami wejściowymi oraz kilka półokrągłych komnat (absyd). Drzwi wewnątrz budynków są albo trylitami, zbudowanymi z dwóch pionowych bloków kamiennych z nadprożem i progiem, albo otworem wyciętym w pojedynczym megalicie:

   Mnajdra, do której idzie się kilka minut kamienną ścieżką, składa się z trzech budynków, zbudowanych z różnych rodzajów wapienia. Najstarsza i jednocześnie najmniejsza budowla, znajdująca się po stronie północnej, datowana jest na lata 3600 – 3200 p.n.e. Południową świątynię wzniesiono w latach 3150 –2500 p.n.e. Najmłodszy jest budynek centralny, zbudowany na sztucznej platformie między dwoma innymi. Ciekawostką jest, że podczas przesilenia zimowego i letniego promienie wschodzącego słońca przechodzą wzdłuż boków głównego wejścia, uderzając w dwie zdobione płyty w pierwszej komnacie:

   Następny dzień spędziłyśmy na wyspie Gozo. Późnym popołudniem pojechałyśmy do Xagħry, gdzie znajduje się Ġgantija, wybudowana około 3600 roku p.n.e. Tym samym jest starsza niż egipskie piramidy i Stonehenge. Niegdyś sądzono, że jest w ogóle najstarszą budowlą, jaka przetrwała do naszych czasów. Później jednak okazało się, że w Turcji znajduje się jeszcze starsza budowla – Göbekli Tepe z 7000 –8000 r. p.n.e.

    Według miejscowej legendy, Ġgantiję wybudowała olbrzymka imieniem Gozitan, która jadła tylko fasolę i miód. Urodziła ona syna  i z dzieckiem przerzuconym przez ramię zbudowała te świątynie, po czym wykorzystywała je jako miejsca kultu. 

   Legendy o rasie olbrzymów wciąż są żywe na Malcie. Bo kto inny mógłby bez narzędzi podnosić 50 - tonowe głazy? Wciąż nie wiadomo dokładnie, w jaki sposób ogromne bloki skalne (z wapienia koralowego) umieszczano jeden na drugim. Kiedy świątynie budowano, człowiek nie odkrył jeszcze koła. Co więcej, mieszkańcy maltańskiej wyspy nie znali metalowych narzędzi. Na miejscu odkryto małe kuliste kamienie. Być może używano ich jako łożysk w pojazdach przewożących ogromne kamienne bloki przy budowie świątyń. 

   Megalityczny kompleks Ġgantija składa się z dwóch świątyń i części trzeciej, której budowy najpewniej nie dokończono (do dzisiaj pozostała tylko fasada). Starszą częścią kompleksu, a zarazem większą i lepiej zachowaną, jest świątynia południowa. Ġgantija, tak jak inne megalityczne świątynie na Malcie, zwrócona jest na południowy wschód. Świątynie zbudowane są w typowym kształcie liścia koniczyny. Uważa się, że Ġgantija była miejscem kultu płodności. Świadczą o tym liczne figurki oraz posągi, które odnaleźli tam archeologowie.

https://hiddenarchitecture.net/ggantija/

 1. Pozostałości muru                     2. Kamień progowy                     3. Otwory libacyjne                  4. Kominek                     5. wzory spiralne                      6. Podwójny ołtarz trylitonowy                     7. Ołtarz ławkowy z fragmentem kamienia okiennego        8. Najświętsze ze świętych

      Odnośnie otworów libacyjnych (punkt 3) dodatkowe wyjaśnienie: 

   Libacja (łac. libatio) – ofiara dla bóstwa składana w formie wylewania na ziemię cennych płynów. Był to zwyczaj istniejący w wielu religiach antycznych, a także w judaizmie, hinduizmie i shintō. U starożytnych Greków i Rzymian jeden z najważniejszych obrzędów religijnych.

   Świątynia otoczona jest murem. Przy wejściu znajduje się wnęka, gdzie prawdopodobnie wierny musiał dokonać ablucji w celu oczyszczenia ciała, zanim wszedł do środka. W środku, w pięciu absydach znajdowały się różne ołtarze. W miejscach tym archeologowie odnaleźli kości zwierząt, co pozwala przypuszczać, że składano tam z nich ofiary lub ucztowano. Ściany pięciu dużych sal pokrywał tynk, który do dziś zachował się tylko fragmentarycznie. Można go jeszcze dostrzec pomiędzy blokami. Ściany były niegdyś pomalowane ochrą. Świątynia była pokryta dachem, jednak do dzisiaj nie ma po nim śladu.

   Kolejnego dnia przejeżdżałyśmy autobusem w pobliżu Tarxien, więc postanowiłyśmy po drodze wysiąść i odwiedzić słynne świątynie. Kompleks pochodzi z okresu neolitu i epoki brązu. Składa się z czterech połączonych ze sobą struktur świątynnych. Wzniesiono je z obrobionych bloków skalnych oraz ozdobiono rytymi i malowanymi dekoracjami. Główne wejście jest rekonstrukcją pochodzącą z 1956 r.. Wiele z dekorowanych płyt odkrytych na miejscu zostało w celu ochrony przeniesionych do Muzeum Archeologicznego w Valettcie.

   Pierwsza świątynia została datowana na około 3100 r. p.n.e. i jest najbardziej misternie zdobioną ze świątyń Malty. Środkowa świątynia pochodzi z około 3000 r. p.n.e. i jest wyjątkowa, ponieważ w przeciwieństwie do pozostałych świątyń maltańskich ma trzy pary absyd. Wschodnia świątynia jest datowana na około 3100 r. p.n.e. Pozostałości innej świątyni, mniejszej i starszej, datowanej na 3250 r. p.n.e., są widoczne dalej na wschód.

1.Cysterna       2.Płyty z otworami do przywiązywania zwierząt       3. Ołtarz do ofiarowania        4.Drzwi Trylitowe    5.Kolosalna statua Magna Mater    6.Ołtarze z motywami spiralnymi    7.Ołtarz z procesjami zwierząt   8.Ołtarz z zablokowaną wnęką   9.Ołtarz z motywami spiralnymi  10.Przejście do Centr. Świątyni  11.Plac przed budynkiem  12.Komnata z płaskorzeźb. zwierząt    13.Misa karinowana               14.Misa na całopalenia               15.Płyta z motywami spiralnymi    16.Misa kamienna 17.Najświętsze miejsce Świątyni Centr. 18. Przejście do Wschodniej Świątyni  19. Schody      20. Dziury wyroczni        21. Wnęka Trylitowa                    

   Interesująca jest bogata i skomplikowana kamieniarka, która obejmuje przedstawienia zwierząt domowych rzeźbione w reliefie oraz ołtarze zdobione spiralnymi wzorami. O umiejętnościach budowniczych świadczy komnata wbudowana w grubość muru między dwiema świątyniami: południową i centralną, zawierająca relief przedstawiający byka i lochę. Wykopaliska na tym stanowisku ujawniają, że było ono szeroko wykorzystywane do rytuałów, które prawdopodobnie obejmowały składanie ofiar ze zwierząt. Kamienne walce pozostawione na zewnątrz południowej świątyni były prawdopodobnie używane do transportu megalitów. W kamiennym ołtarzu świątyni znaleziono ukryty nóż, co świadczy o składaniu ofiar. W świątyni zachował się też fragment olbrzymiego posągu otyłej kobiety – charakterystyczny dla cywilizacji okresu neolitu na Malcie.

Pochodzące z wcześniejszych wieków świątynie (Skorba, Zebbug, Ta' Hagrat) i różne inne mniejsze tego typu obiekty są zdecydowanie mniej atrakcyjne, wyglądają raczej jak grupy bloków skalnych, a nie budowle, więc je sobie odpuściłam. Ale kupą kamieni jednak nie ośmieliłabym się ich nazwać z szacunku dla ich wieku.

Natomiast gdyby mnie ktoś zapytał, który kompleks podobał mi się najbardziej lub co poleciłabym osobie mającej za mało czasu na obejrzenie wszystkich, zdecydowanie wybrałabym Tarxien.